MAGNACI |
W środowo-wschodniej Europie XVI-XVIII wieku
najwyższa warstwa szlachty, odpowiadająca średniowiecznemu możnowładztwu i
spełniająca społeczną funkcję arystokracji. Określenie ścisłych
kryteriów przynależności do możnowładców budzi spory naukowe; warunkiem
koniecznym było posiadanie wielkiego majątku ziemskiego i wpływów
politycznych przynajmniej w skali dzielnicy; za cechę charakterystyczną
magnatów przyjmuje się koligacje z rodzinami niewątpliwie magnackimi oraz
utrzymywanie własnych wojsk nadwornych. W Rzeczypospolitej kryteria te różnicowały
się w zależności od regionu i okresu; fortuny magnackie w Wielkopolsce były
znacznie mniejsze niż na Litwie czy Ukrainie, w Prusach Królewskich podstawy
materialne możnowładców stanowiły przede wszystkim królewszczyzny, nie zaś
własne majątki dziedziczne; wojska nadworne były o wiele liczniejsze na
wschodzie niż na zachodzie kraju. Majątki możnowładców z reguły nie ulegały
rozdrobnieniu, a w razie podziału wchodziły w skład innych dóbr magnackich,
niektóre zaś chronił przed podziałem statut ordynacji rodowej. Możnowładcy
wchodziła w koligacje głównie we własnym gronie, ale niekiedy spokrewniała
się z bogatą szlachtą, wchłaniając niektórych przywódców politycznych i
wybijających się dowódców wojsk. (w ten sposób do warstwy magnackiej weszli
np. Koniecpolscy, Ossolińscy, Zamoyscy). Włączenie Ukrainy do Korony 1569 ułatwiło
ekspansję możnowładców koronnych, gwałtownie zwiększając ich fortuny i
znaczenie (największe latyfundia posiadali Czartoryscy, Kalinowscy,
Koniecpolscy, Ostrogscy, Potoccy, Wiśniowieccy, Zasławscy, Zamoyscy, w Wielkim
Księstwie Litewskim - Kieżgajłowie Olelkowicze, Radziwiłłowie, Sapiehowie);
unia lubelska 1569 niepomiernie podniosła znaczenie możnowładców litewskich,
zapewniając im udział we władzach centralnych Rzeczypospolitej, urzędy
ziemskie (także koronne) oraz dzierżenie starostw. Od schyłku XVI wieku
stopniowo powiększał się wpływ możnowładców na politykę państwa i
stosunki wewnętrzne; było to oddziaływanie bezpośrednie, wynikające z pełnienia
najwyższych godności i urzędów państwowych oraz słabości władzy
królewskiej, jak również pośrednie, poprzez uzależnioną od siebie szlachtę
na sejmikach (a następnie w izbie poselskiej sejmu); wiek XVII i wiek XVIII
wieku dominacja możnowładców, zwłaszcza w Wielkim Księstwie Litewskim
(gdzie dążenie Sapiehów do hegemonii u schyłku XVII wieku doprowadziło do
wojny domowej) i na Ukrainie, była niezwykle silna (niekiedy określana
terminem oligarchii magnackiej); szczególnie na tych terenach - wobec słabości
władzy państwowej - tylko możnowładcy dysponowali siłą wystarczającą do
utrzymania porządku publicznego, wywierali przemożny wpływ na sądy, a
niekiedy nawet samowolnie wpływali na politykę zagraniczną kraju (np. zbrojne
interwencje Mniszchów i Wiśniowieckich w Rosji i Mołdawii na początku XVII
wieku, próba oderwania Wielkiego Księstwa Litewskiego od Polski 1655 wszczęta
przez Radziwiłłów). Szczególną rolę polityczną i kulturalną odgrywały
dwory magnackie, skupiające szlachtę i kształtujące ją i jej dorastających
synów w duchu szacunku i posłuszeństwa wobec możnowładcy protektora;
rozwijał się magnacki mecenat naukowy i artystyczny, a wiele rezydencji
rodowych (np. Birże, Kiejdany i Nieśwież Radziwiłłów, Klewań
Czartoryskich, Leszno i Rydzyna Leszczyńskich, Słonim Ogińskich, Szczorsy
Chreptowiczów, Zamość Zamoyskich) stało się silnymi ośrodkami kultury. W
czasach stanisławowskich nastąpiła koncentracja wpływów kilku rodów
magnackich (zwłaszcza Czartoryskich, Ogińskich, Poniatowskich, Potockich,
Radziwiłłów, Sapiehów); w latach Sejmu Czteroletniego 1788-92 powstała
silna patriotyczna opozycja przeciwko rządom możnowładców. Rozbiory znacznie
ograniczyły możliwości finansowe możnowładców oraz pozbawiły ich dawnych
wpływów politycznych, jednak pozostali oni elitą społeczeństwa polskiego,
co najmniej do lat 30. XIX wieku.
Tekst jest przepisany z encyklopedii PWN. |