Warstwa społeczna ukształtowana w Europie u schyłku średniowiecza, która w społeczeństwie stanowym tworzyła grupę uprzywilejowaną pod względem prawnym, politycznym i ekonomicznym, a następnie była głównym oparciem władzy państwowej w większości systemów absolutystycznych; w XIX wieku, mimo stopniowej utraty przywilejów, zachowała wpływ na życie kulturowe i polityczne, zwłaszcza w krajach środkowej i wschodniej Europy. Rozróżnia się szlachta wyższą, posiadającą dziedziczne tytuły arystokratyczne (arystokracja), oraz szlachta niższą. Polski termin szlachta wywodzi się z niemieckiego słowa Geschlecht ['ród']. W starszej historiografii szlachta uznawano za kontynuację średniowiecznego rycerstwa; wskazując na odmienności między nimi, uznaje się, że szlachta kształtowała się w toku procesu, zapoczątkowanego przez kryzys stanu rycerskiego na przełomie XIV i XV wieku, i trwającego do 2. połowy XVI wieku, obejmując potomków rodów rycerskich oraz ludzi nowych, którzy prawo do herbu uzyskali w uznaniu zasług lub przez kupno godności i majątków ziemskich. W końcu XVI wieku wyraźniej zaznaczyły się tendencje do zamykania się stanu szlacheckiego i preferowania szlachectwa dziedzicznego, co znajdowało wyraz w prawnych ograniczeniach możliwości kreowania nowej szlachty oraz rozwijaniu teorii mitologizujących pochodzenie szlachty i uzasadniających jej uprzywilejowaną pozycję (stąd w obyczajowości szlacheckiej skłonność do endogamii i potępienie mezaliansu). Mimo to szlachta nigdy nie stała się grupą całkowicie zamkniętą, chociaż występowały znaczne różnice prawne i zwyczajowe między poszczególnymi krajami co do możliwości przechodzenia do szlachty z innych stanów; awans do stanu szlacheckiego dawały nobilitacje, które pozostawały w gestii władzy państwowej lub wynikały z przepisów prawa: oprócz uszlachcenia za zasługi w służbie wojskowej lub cywilnej, w części krajów plebejusz stawał się szlachcicem, osiągając odpowiedni stopień w hierarchii urzędniczej; stąd zwłaszcza we Francji i krajach niemieckich, obok szlachty rodowej (po francusku noblesse d'épée , niemiecku Uradel ), wykształciła się szlachta urzędnicza ( noblesse de robe , Beamtenadel ). Najistotniejszą rolę w kształtowaniu znaczenia warstwy szlacheckiej odgrywały przywileje ekonomiczne (zwolnienia podatkowe), prawne (osobne sądownictwo, uwolnienie od kar hańbiących) i honorowe, wyróżniające jej członkostwo z reszty społeczeństwa; niezależnie od rzeczywistego pochodzenia społecznego, szlachta europejska odczuwała istnienie łączących ją więzi o zasięgu ogólno stanowym oraz ponadpaństwowym i kultywowała w epoce nowożytnej swoistą obyczajowość i kulturę nawiązującą przede wszystkim do etosu rycerskiego; wyrażało się to głównie w kulcie ziemiańskiego trybu życia (zwłaszcza w środkowej i wschodniej Europie), uznawaniu służby wojskowej za szlachecką powinność, przestrzeganiu zasad honoru oraz norm zwyczajowych (np. zakazu wykonywania niektórych zajęć - szczególnie związanych, choćby pośrednio, z pracą fizyczną - uznawanych za niegodne szlachcica); u schyłku epoki nowożytnej w skład etosu szlacheckiego weszła również zasada użyteczności w służbie państwa. W większości krajów szlachta stanowiła ok. 1-2% społeczeństwa, lecz w niektórych regionach i państwach proporcje te znacznie się różniły: w Asturii, Baskonii i na Mazowszu liczebność szlachty przekraczała 25%, w Kastylii i na Węgrzech wynosiła ok. 8-10%, a w krajach skandynawskich znacznie mniej (w Szwecji ok. 0, 3%). W Rzeszy Niemieckiej szlachta dzieliła się na wyższą (Hochadel), obejmującą książąt i hrabiów, oraz niższą - baronów i rycerzy; oprócz szlachty rodowej liczna była szlachta z nobilitacji (Briefadel); szczególną pozycję miała szlachta zależna bezpośrednio od cesarza, która korzystała z jego protekcji wobec władców terytorialnych; w XIX wieku szlachta niemiecka utraciła większość przywilejów (ostatnie zniesiono 1918), zachowała natomiast prawo do używania predykatu von jako części nazwiska. Również we Francji szlachta dzieliła się formalnie na wyższą, to jest diuków (książęta), markizów, hrabiów i wicehrabiów, których tytuły były przywiązane do dóbr senioralnych, oraz niższą, do której zaliczano baronów i kawalerów; istotny był też podział na szlachtę rodową i urzędniczą; w XVII wieku charakterystyczna stała się przewaga liczby osób utytułowanych nad liczbą posiadaczy dóbr senioralnych oraz znaczne zróżnicowanie majątkowe wewnątrz warstwy szlacheckiej; rewolucja francuska 1789-99 zniosła instytucję szlachectwa; tytuły zostały przywrócone przez Napoleona I. W Anglii wyższa szlachta (nobility), obejmująca dziedzicznych parów od księcia (diuka) do barona, była i jest współcześnie w Wielkiej Brytanii uprawniona do zasiadania w Izbie Lordów; obowiązuje zasada primogenitury - dziedziczenia tytułu (i przynależnych do niego dóbr) przez pierwszego w linii sukcesji potomka męskiego; od 1958 do wyższej szlachta należą również baronowie posiadający tytuł osobiście (bez prawa dziedziczenia) z nadania monarszego; szlachta niższa obejmuje baronetów i rycerzy (knights); młodsi synowie szlacheccy, pozbawieni tytułów, tworzyli niegdyś warstwę gentlemanów, nie należącą do szlachta, ale przestrzegającą jej norm obyczajowych; zasada primogenitury sprawiała, że szlachta angielska nigdy nie nabrała charakteru zamkniętej kasty i wiązała się ściśle z elitą mieszczaństwa; nie cieszyła się też nigdy zwolnieniem od opodatkowania. W państwach skandynawskich odrębny stan szlachecki uformował się dopiero w XVI wieku i rozwijał przez nobilitacje przyznawane zasłużonym oficerom i urzędnikom; w Szwecji tytuły dziedziczne nadawali od 1561 władcy z dynastii Wazów; w końcu XVII wieku polityka monarchii znacznie ograniczyła wpływ i liczebność szlachty W Danii nieliczną oligarchię tworzyło kilkadziesiąt rodzin szlacheckich; po przejęciu 1660 przez Fryderyka III władzy absolutnej, w celu osłabienia ich pozycji, dokonano masowych nobilitacji mieszczaństwa oraz przyznano prawa szlachty duńskiej przybyszom ze Szlezwiku i Holsztyna; 1671 wprowadzono system rang i hierarchię dziedzicznych tytułów. Warstwę szlachecką w Rosji tworzyły w ramach hierarchii tak zwane miestniczestwa grupy wywodzące się z rodów kniaziowskich i bojarskich (szlachta wyższa) oraz niższa szlachta służebna (dworiaństwo); na początku XVIII wieku reformy Piotra I Wielkiego narzuciły jej obowiązek służby wojskowym lub cywilizacyjnym; wprowadzono tytuły nadawane za zasługi, a także system rang, umożliwiający osobom z niższych stanów uzyskanie osobistego lub dziedzicznego szlachectwa po osiągnięciu odpowiedniego stopnia służbowego; ustawodawstwo Katarzyny II zniosło obowiązek służby państwowej, nadawało szlachcie samorząd oraz wprowadzało podział na grupy (najwyższa, 6., obejmowała szlachta rodową, w tym również wylegitymowaną szlachta polska z zaboru rosyjskiego); tytuły i ostatnie przywileje szlacheckie zniesiono 1917. Podobne do szlachty europejskiej warstwy istniały także w niektórych nowożytnych społeczeństwach pozaeuropejskich, między innymi w Chinach i Japonii. WOJCIECH KRIEGSEISEN W Polsce podstawą dominującej pozycji szlachty w społeczeństwie były: dziedziczne posiadanie ziemi, prawa i przywileje stanowe, jurysdykcja nad poddanymi, nietykalność osobista bez wyroku sądowego, swobody podatkowe i celne; głównym obowiązkiem szlachty była służba wojskowa w pospolitym ruszeniu; do szlachty należały osoby urodzone z legalnego związku rodziców szlacheckich; szlachectwo można było uzyskać przez nobilitację lub adopcję, cudzoziemcy przez indygenat; zjawiskiem dość licznym było bezprawne przenikanie do szlachty przedstawicieli ludności nieszlacheckiej. Nieformalną górną warstwę stanu szlacheckiego tworzyli magnaci, niższe jego warstwy stanowiły: szlachta bogata, średnia i drobna oraz nie posiadająca ziemi gołota szlachecka. Podstawę materialną dawała szlachcie przede wszystkim gospodarka folwarczna (folwark). W XVI wieku, w dobie walki o egzekucję praw i egzekucję dóbr, szlachty średnia (jedno- i kilkuwioskowa) stała się samodzielną siłą polityczną (okres tak zwanej demokracji szlacheckiej), tworząc także specyficzny typ kultury (sarmatyzm); w XVII wieku, w rezultacie narastania dominacji gospodarczo i polityczna magnatów, znaczenie i liczba średniej szlachty uległy zmniejszeniu. W dużym stopniu pod wpływem stosunków politycznym ukształtowała się XV-XVI wieku szlachta w Wielkim Księstwie Litewskim, a po unii lubelskiej 1569 różnice prawne między szlachtą w Koronie i na Litwie przestały niemal istnieć (utrzymała się większa zależność szlachty litewskiej od magnatów). W XVIII wieku szlachta stanowiła 6-10% ludności Rzeczypospolitej (w tym około 17% szlachty posesjonatów, to jest. właścicieli co najmniej 1 wsi, około 60% szlachty drobnej i czynszowej, reszta to szlachta na służbie i w zawodach pozarolnych). Po rozbiorach szlachta utraciła przywileje polityczne, jednak posiadanie ziemi nadal zapewniało jej dominującą pozycję w społeczeństwie; liczebność szlachty na ziemiach wcielonych do Rosji znacznie ograniczyła prowadzona tam od 1773 akcja legitymizacyjna oraz liczne deportacje w głąb Imperium Rosyjskiego po powstaniach narodowych w XIX wieku; w Królestwie Polskiego - legitymizacja szlachectwa została dokonana 1836-61 przez Heroldię Królestwa Polskiego (do około 1, 7% ludności); spadek znaczenia szlachty postępował od 2. połowy XIX wieku, wraz z rozwojem stosunków kapitalistycznego na ziemiach polskich; znaczna część szlachty podejmowała pracę w miastach, głównie w zawodach inteligenckich. Stan szlachecki został zniesiony na mocy Konstytucji marcowej 1921.

Tekst jest przepisany z encyklopedii PWN.